پژوهش دررابطه با؛اسطوره جن وپری درادبیات شفاهی منظوم خراسان/محمودرضااکرامی فر

💗بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ💗

اسطوره جن و پری در ادبیات شفاهی منظوم خراسان


بخش عمده‌ای از فرهنگ هر جامعه در ادبیات شفاهی متبلور است ‌از این جهت این ادبیات بانوع معیشت، سطح آرزوها، اقتصاد و اعتقاد مردم همخوانی بسیاری دارد، ادبیات شفاهی پدیدآورندگانش گمنام، اما نقل کننده هایش آشنا هستند. محتوای آن برگرفته ازآرزوها و انتظاراتی بر باد رفته یا دور از دسترس اسطوره ها، اعتقادات و باورهای فردی و جمعی مردم گذشته است .که برخی از این اسطوره ها باور و اعتقادات برای مخلوقاتی ماورایی مثل جن و پری است .ادبیات شفاهی مردم خراسان تجلی گاه این امور است گاهی قالب نثر و قصه و افسانه وچیستان و ضرب المثل و گاهی به نظم و موزون در قالب مثنوی، قطعه ،غزل، دوبیتی و رباعی بیان شده برای گردآوری این مقاله ۲۰۰۷ دوبیتی ۶۷۵ رباعی ۹۵۴ لالایی و ۱۸۶ چیستان و ۳۰ هزار ضرب المثل بررسی شده  است.
تحقیق و بررسی باورها و اعتقادات مردم یک سرزمین کالبدشکافی دغدغه ها و اندیشه ها و خیال های خوب و بد  آنها است چون این گونه پژوهشها باعث جداسازی عناصر فرهنگی ،آسیب‌شناسی و شفاف سازی فرهنگ عمومی و باورهای آن مردم می شود و از توجیه خرافات جلوگیری میکند.
نتایج این پژوهش ها می تواند در هویت یابی و خودباوری و شناخت نسل امروز مفید و موثر باشد زیرا ملتی که از ارزشها هنجارها تابو ها تقدس ها و در نهایت فرهنگ گذشتگان است بی بهره است ملتی بدون هویت و فاقد پشتوانه فرهنگی و در نهایت سرگردان است. این ملت آماده پذیرش هر نوع عنصر مخرب فرهنگی و منحرف شدن از ارزش های فرهنگی خود است.
به طور کلی اگر قومی نداند از کجا آمده و چه فرود و فراز هایی را پشت سر گذاشته هرگز نمی تواند بداند به کجا میرود و حتی اگر بداند نمی‌تواند به سرمنزل مقصود برسد.
علاوه بر خراسان  مردم دیگر نقاط نیز داستانهایی در مورد جن و پری داشتند. مثلاً در سیستان و بلوچستان در روستای "تیس" که در شمال غربی چابهار است جای بسیار ترسناک وجود دارد که بلوک های منطقه به آن "جن سنط"یا قبرستان جن ها می گویند.
یا مردم شهرستان "هفتگل" بر این باورند که جن ها شبانگاهان در "بنگله ها"رفت و آمد می‌کنند و با رقص و ساز و آواز در پی گمراه کردن مردم هستند.
مردم بوشهر به پریان دریایی "آبی ها"و به پری های بیابانی "اهل اونا"یا "اوناشون" می گویند. به باور این مردم پری در دو قالب کلی ظاهر می‌شود یکی در ارتباط با دریا و دیگری در ارتباط با بیابان. در باور آنها پری گاهی به طور ماهیگیران می افتد ،وگاهی خودش را به شکل انسان می کند و دور و بر کپر های ساحل نشینان می چرخد و به محض دیدن انسان به دریا می رود. در اساطیر بابلی و یونانیان یا حتی در خود ایران باستان افسانه های متعددی در مورد جن و پری وجود دارد و و این پریان کارکرد های زیادی مثل ؛کام دهی ،کمک‌رسانی و غیره دارند در این افسانه ها از سرانجام  نا فرخنده بیشتر مردانی که دل باخته پریان شده‌اند گفته و غیره.

 

جن هم مثل پری بین اقوام و فرهنگ های مختلف نمود و نماد بارزی دارد. تا جایی که بین مردم روسیه از حد افسانه و داستان گذشته و به اسطوره و جایگاه نیمه خدایی و خدایی نزدیک شده است و گاهی مردم این باور را دارند که جن ها خدای جنگل آب و کوه  هستند.
آنها۵ جن معروف دارند👇🏿

*(وادنای)؛جن آبی به ظلم شهرت دارد.

*(لش)؛روح جنگل

*(روسلکا)؛سلطان آبها"شبیه زنی است که ازکمربه پایین ماهی است وهیچگاه پیرنمیشودومیگویندازروح انسانهایی که توسط "وادنا"غرق شدندخلق شده"

*(دموای)این جن موردعلاقه مردم هست وان رامحافظ خودمیدادنند.

*(چپارت)؛جن شراست وبرای دورکردن آن ازخداکمک میخواهند.

 

"مارگارت مید "می گوید؛ در طول تاریخ چیزهای بسیاری انسان را به حیرت وادار کرده و انسان کوشیده تا برای توجیه آنها پاسخ های قانع کننده پیدا کند. حیرت پدیده ه ای بسیار مهم نیست زیرا اگر هیچ‌گاه به حیرت فرو نرویم هرگز نیازی به پرسیدن و آفرینش پیدا نمی کنیم. از این رو می‌توان گفت ترس، حیرت، نیاز و جهل انسان چهار عامل اصلی خلق این گونه مخلوقات است.
محمود روح الامینی بر این باور است که ((داستان هایی که با پوشش سمبل ها و تمثیل ها و استعاره ها بعد از هزاران سال به ما رسیده بدون اینکه زمان رویداد یا داستان پرداز مشخص باشد استوره است))
نماد و نمود جن در ادبیات منظوم به شفاهی خراسان

مردم خراسان باور یکسانی در مورد جن ها ندارند و به طور تقریبی هر طایفه وقومی متناسب با شرایط زندگی و معیشت خود از آن نشانه‌های ارائه می کند. علاوه بر این مردم خراسان در تنهایی جن را باور داشته و برای دور کردن با مبارزه با آن راهکارهایی ارائه کردند، که برخاسته از اعتقاد و باور و خیال خودشان است.

واژه جن در ۱۶ سوره در قالب ۳۱ آیه و در مجموع ۳۲ بار در قرآن کریم آمده است که در آن ها راجع به چگونگی خلقت ،شرایط زندگی، نحوه ارتباط جن با انسان و جنسیت آن اشارات صریحی شده است، اما به دلیل رواج کمی نگری و واقعیت گرایی روز افزون جامعه روز به روز بر تعداد منکرانش افزوده می شود .با این حال هنوز عامه مردم خراسان آن را باور دارند و در ادبیات منظوم و منثور خود چه کتبی وچه شفاهی یادکردهای زیادی از آن دارند.
مثلاً رودکی در شعر "مادر میرا بکرد باید قربان" از تابعه جن و شیطان و پری یک جا یاد می کند .

*ورچه دوصد تابعه فریشته داری*
*نیز پری باز و هرچه جنی و شیطان*
متنی در دیوان ناصر خسرو در اشعار اخوان ثالث از جن به عنوان تابعه یادشده.
پری هم از کلمه پهلوی "پاریک" گرفته شده ،موجودی افسانه‌ای و اساطیری مثل جن است که در باور مردم خراسان گاهی مثل فرشته بال دارد و پرواز میکند و بسیار زیباست و نقطه مقابل دیو است. (خراسانی ها معمولاً زنان زیبا را پری رو می گویند )چون آنها بر این باورند که پری مونسی زیبا خیرخواه و خیر رسان است و دیو مذکری شرر سان.
پری بعد از اسلام در هاله‌ای از قداست قرار گرفت و به فرشته نزدیکی خاصی پیدا کرد به طوری که در باور مردم خراسان این موجود خیالی و ماورایی خاصیت تبدیل شدن و تبدیل کردن دارد. یعنی می تواند خودش و دیگران را به شکل های مختلف در بیاورد البته بسیاری از مردم پری ها را فرستادگان اهریمن می دانند که بازیباییش  انسان را فریب میدهد. از این رو در بسیاری از اقوام خراسان پدیده "پری خوانی" را داریم که مثل جنگیروافسونگر ها، آنها هم وجود دارند.

جن و پری در لالایی های مردم خراسان هم وجود دارد لالایی هایی که برخی از آنها را "دوبیتی های‌مادرانه" میگویند. عمومابیانگر درد فراق و شوق وصال مادران و تجلی گاه آرزوهای بر باد رفته و خوشی های به دست نیامده و به تحقق ناپیوسته آنهاست.
همینطور مادرانی که نگران آینده خود و فرزندانشان بودند و هستند و گاهی شرح گذشته دردناک و سخت آنهاست .مادرانی که به دلیل معیشت مبتنی بر کشاورزی و ساختار هرم قدرت در خانواده و روابط مردسالارانه یا مرد محورانه، حاکم بر آن کمتر با همسرانشان درد و دل و گفتگو داشتند .از این‌رو زمان خواباندن فرزندان قفل زبانشان باز شده و حرف های ناگفته شان را با لحنی محزون که برخاسته از درون غمگین آنهاست و کودک فهم در گوششان زمزمه می کنند ،محتوای لالایی ها معمولاً نوید آمدن پدر، امید به زندگی بهتر ،تشبیه کودکان به انواع گل ها ،شاد شدن آنها و گاهی گلایه از پدر و روزگار است .مادران خراسانی شور و سوز خود را در قالب کلماتی موزون و آهنگین در گوش کودکان حرف شنوی خود زمزمه می‌کردند.
این زمزمه ها دو کارکرد داشت اول برای مادران دوم برای کودکان.
* مادران با گفتن این سخنان تخلیه روانی شده و به ارضای عاطفی می رسیدند حتی عده‌ای از آنها هنگام خواندن لالایی گریه میکردند.
* برای کودکان چون انسان ذاتاً موسیقی ،به ویژه موسیقی طبیعی و کلامی را دوست دارد و کودک‌هم فطرت و طینت پاکی دارد بالالایی به آرامش می‌رسد و به خواب میرود.
یکی از قالب های ادبی مردم که  اندوه و شادی و آرزوهای خود را از طریق آن بیان می کنند. دوبیتی است دوبیتی تجلی گاه عاطفه و خیال انسانهاست. که دردی نهفته دارند و دیده گریان.
دوبیتی های عامیانه ،طفلان سرگردان تخیل و اندوه مردمی هست که معیشت مبتنی بر کار یدی به خصوص کشاورزی و دامپروری و فراق ناشی از کوچ و ییلاق وقشلاق مانند آتشی بدون دود درون جانشان روشن شده است. دوبیتی در خراسان به ویژه خراسان جنوبی و مرکزی که به آن "فراقی" می گویند ،سوز هجران و درد فراق دارد سرشار از غم و اندوه است و گاه به همین دلیل به آن "غمانه" نیز می گویند.
واژه پری در مقایسه با جن در انواع قالب های منظوم ادبیات شفاهی خراسان مثل رباعی و دوبیتی فراوانی بیشتری دارد، که این امر ممکن است از "تابو"بودن به زبان آوردن واژه "جن" نزد خراسانیان نشات گرفته باشد.چرا که ادبیات شفاهی مستلزم بر زبان راندن واژگان و کلمات است.
جن و پری با باورهای دینی و اعتقادی مردم گره خورده و این امر باعث ماندگاری و گسترش بیشتر آنهاست. برخی از این موجودات از جمله پری آفرینش مردانه خواه دارند به گونه‌ای آفریده شده اندو نقل می گردند که رضایت مردان را برآورده کنند می توان گفت پری موجودی مردانه زاد و مردانه زی است. برعکس جن که باورهای مرتبط با آن بیشتر بین زنان به خصوص زنان کم سواد و سالمند رایج است.
برخی بر این باورند که علت ایجاد مخلوقات اسطوره‌ای و ماورایی از جمله جن و پری پاسخ به ترس نیاز و حیرت تاریخی بشر در مواجهه با طبیعت و خودش است.

 

اکرامی‌فر/محمودرضا(۱۳۹۳).اسطوره جن وپری درادبیات شفاهی منظوم خراسان.فصلنامه علمی_ پژوهشی‌مطالعات فرهنگ_ارتباطات.سال شانزدهم،شماره سی ام.۴۱_۶۴.

 

بادرودواحترام

مرضیه آذرپرا